NHÂN KỶ NIỆM 300 NĂM NGÀY SINH CỦA HỌC GIẢ PHÁP LỖI LẠCDENIS DIDEROT (5-10-1713 - 5-10-2013):
Posted by Unknown
“Cha đẻ” của bộ Từ điển Bách khoa toàn thư Pháp
P. XUÂN
DENIS DIDEROT (1713-1784) ĐÃ VĨNH BIỆT CHÚNG TA HƠN HAI THẾ KỶ. NĂM 2013 NÀY ĐƯỢC NGƯỜI PHÁP GỌI LÀ “NĂM DIDEROT” NHÂN 300 NĂM NGÀY SINH CỦA ÔNG. VẬY DENIS DIDEROT LÀ AI?
Đó là nhà văn, nhà triết học, nhà tự nhiên học, nhạc sĩ và phê bình hội họa, chính trị gia, nhà thơ, nhà viết kịch, nhà thiên văn học, nhà báo… Tóm lại ông là một con người tổng hợp, chẳng có vấn đề gì mà bộ óc uyên bác của Denis Diderot không “đụng” đến. Đồng thời ông cũng chính là “cha đẻ” của bộ Từ điển Bách khoa toàn thư đồ sộ của nước Pháp, đa phần trong đó vẫn được sử dụng cho đến tận ngày nay.
Bách khoa toàn thư (theo Pháp ngữ là Encyclopédie), hay tự điển giải nghĩa về khoa học, nghệ thuật và các ngành nghề, đồng thời cũng là “người khổng lồ” về văn học, bởi tính chất bao quát tổng thể của nó. Tuy không phải là sản phẩm của cá nhân Denis Diderot, nhưng nếu thiếu ông thì cuốn Bách khoa toàn thư đầu tiên khó mà hoàn thành được. Năm 1745, khi dịch giả André Le Breton (1708-1779) có ý định dịch và hiệu đính qua tiếng Pháp cuốn Bách khoa toàn thư xuất bản ở Anh dạo năm 1726, ông liền mời học giả Jean le Rond d’Alembert (1717-1783) cùng cộng tác, cốt để kiểm tra lại tất cả nhữngđề mục liên quan đến khoa học kỹ thuật và sản xuất. Tới năm sau thì D.Diderot cũng được mời tham dự vào nhóm biên soạn như là một thông dịch viên, nhưng rồi mọi công việc làm bách khoa toàn thư đều đổ lên vai ông…
Sau 13 năm thực hiện, J.D’Alembert bỏ cuộc, cả triết gia gạo cội Voltaire (1694-1778) cũng vậy, sau một thời gian dài cộng tác tích cực với nhóm làm bách khoa toàn thư rồi cũng lãng ra. Sau rốt tới lượt triết gia kỳ cựu Jean-Jacques Rousseau (1712-1778) thoái lui… Chỉ còn lại mỗi mình D.Diderot “vật lộn” với mọi gian nan để gắng hoàn thiện nốt những phần còn dang dở.
Bất chấp sự cản trở từ những kẻ thù nghịch trong cung đình và giáo hội, D.Diderot cố bằng mọi giá dốc sức miệt mài với “công trình của đời mình”, như nguyên văn lời bộc bạch của nhà khoa học lỗi lạc. Ông đích thân đi xuống các công xưởng, tìm hiểu bí quyết nghề nghiệp nhằm bổ sung cho Bách khoa toàn thư thêm đầy đủ. D.Diderot cũng đưa ra các quan điểm và nhận định mới về giảinghĩa cụ thể trong các ngành khoa học, kỹ thuật, triết học… Một cuộc cách mạng thực sự để nâng cao tầm tri thức đối với người dân Pháp lúc bấy giờ, bất chấp sự hằn học của những thế lực bảo thủ cố hữu.
D.Diderot và những người cùng thời ông đã hun đúc được niềm mơ ước về sự đổi mới cuộc sống xã hội, qua các chương trình rộng lớn về triết học, khoa học và nhận thức chính trị của dân chúng. Hoạt động không mệt mỏi của D.Diderot đã đưa ông lên đài vinh quang, được tôn vinh là “cha đẻ” của Từ điển Bách khoa toàn thư Pháp. Chính tư tưởng của nhà khoa học lỗi lạc Denis Diderot đã mở đường cho cuộc Cách mạng Tư sản Pháp sau này (1789-1794).
Phải chăng D.Diderot đã nhìn thấy trước vinh danh đang chờ đợi mình? Trong bức thư gửi một người bạn thân, ông viết: “Còn những điều mà có người sẽ tị nạnh, dù bạn từng là Voltaire hay Diderot, và để tới khi được người đời nhớ tới đầy đủ cả họ tên, thì bạn đã biến vào tro bụi của sự bất tử rồi”.
Bách khoa toàn thư là trọng tâm trong sự nghiệp khoa học của Denis Diderot. Đó là một trong những tài sản vô giá mà thế kỷ XVIII - “Thế kỷ của sáng tạo” để lại cho nhân loại. Nhưng chúng ta cũng đừng quên rằng, với Denis Diderot, nhà văn và nhà chính luận đại tài, ông dường như vẫn hiện hữu cùng với những chính kiến của mình trong ngành phê bình văn học của thời hiện đại ngày nay.