TRAO ĐỔI: Học sử qua câu đố dân gian  

Posted by Unknown

LÊ LAM HỒNG

(Trường THPT Chuyên NT Minh Khai, Sóc Trăng)

Nếu ca dao là những bài thơ dân gian giàu tình cảm thì câu đố là những bài thơ dân gian giàu trí tuệ. Trong lao động, người xưa mượn ca dao để bày tỏ tình cảm của mình đối với công việc đồng áng, quê hương đất nước; với người thân, cộng đồng... Bên cạnh đó, họ còn sáng tác những câu đố để “thử tài” nhau về tất cả các mặt sinh hoạt của đời sống, trong đó có những câu đố về lịch sử dân tộc với niềm tự hào sâu sắc.

Khi nói về Ngô Quyền, người mở đầu cho nền độc lập dân tộc (năm 939), có câu: “Ai người trên Bạch Đằng Giang/ Dựng muôn cọc nhọn, dọc ngang sáng ngời/ Phá quân Nam Hán tơi bời/ Gươm thần độc lập giữa trời vung lên?”. Đố về Lý Thường Kiệt, hình ảnh vị anh hùng dân tộc hiện lên qua từng câu chữ: “Ai người phá Tống bình Chiêm/ Ba ngày phá vỡ Khâm, Liêm hai thành/ Ung Châu đổ nát tan tành/ Mở đầu Bắc phạt, uy danh lẫy lừng?” và “Tuổi già nhưng sức không già/ Vung gươm Bắc phạt: quân nhà Tống tan/ Xuôi Nam: Chiêm quốc kinh hoàng/ Thơ Thần một áng lời vàng còn lưu?”. Hình ảnh vị tướng đời Trần tự hỏi lòng “Nợ nước chưa xong, đầu đã bạc/ Mấy độ mài gươm bóng nguyệt tà”(Thuật hoài - Đặng Dung) cũng được khắc họa sâu sắc: “Ai mài gươm dưới trăng tà/ Quốc thù chưa trả, tóc đà điểm sương/ Một lần giết hụt giặc Trương/ Chẳng may bị bắt, nửa đường quyên sinh?”.

Câu đố về Nguyễn Trãi, vị anh hùng dân tộc với áng thiên cổ hùng văn Bình Ngô đại cáo mãi mãi lưu danh cùng lịch sử: “Nam quan bái biệt cha già/ Trở về nợ nước, thù nhà lo toan/ Lam Sơn góp lưỡi gươm vàng/ “Bình Ngô đại cáo” giang sơn thu về?”.

Câu đố về Tô Hiến Thành, một vị quan thanh liêm, giàu lòng yêu nước, căm ghét bọn nịnh thần: “Một lòng giữ đúng chiếu vua/ Tiền muôn bạc triệu cũng thua gan vàng/ Giữ tròn trung chính, trung can/ Phò vua giúp nước, chiêu an trong ngoài?”.

Câu đố về Quang Trung - Nguyễn Huệ, người “Anh hùng áo vải” đã làm nên dấu ấn lịch sử qua trận đại phá quân Thanh, thu giang sơn về một mối. Những địa danh Đống Đa, Ngọc Hồi vẫn còn mãi mãi như chứng tích của một chiến công oanh liệt của cha ông ta: “Tháng giêng, Kỷ Dậu, mùng năm/ Trận nào lũ giặc xâm lăng tơi bời/ Một vùng khói lửa ngút trời/ Quân ta đại thắng muôn người mừng vui?” và “Ai người giải phóng Thăng Long/ Nửa đêm trừ tịch quyết lòng tiến binh/ Đống Đa, sông Nhĩ vươn mình/ Giặc Thanh vỡ mộng cường chinh, nhớ đời?”. Hoặc câu đố về Nguyễn Trường Tộ, một vị quan nhìn xa trông rộng nhưng không gặp thời, đành ngậm ngùi trước sự u mê, thủ cựu của triều đình nhà Nguyễn: “Dâng Vua những bản điều trần/ Mong cho nước mạnh, muôn dân được giàu/ Triều đình thủ cựu hayđâu/ Làm cho điêu đứng, thảm sầu nước non?”.

Mỗi câu đố là một bài học lịch sử sinh động bởi nó được sáng tác theo cách nói của dân gian. Một khi được lưu truyền, câu đố trở thành tài sản chung của cộng đồng, của dân tộc. Có rất nhiều cách học sử mà câu đố là một cách học độc đáo, sâu sắc của tác giả dân gian.

Phải chăng người xưa luôn có ý thức vun bồi lòng yêu quê hương, đất nước mà câu đố dân gian là một bằng chứng rõ ràng? Hãy học sử theo cách học, cách truyền thụ của nhân dân, vì chúng ta đều nhận thức rằng: chính nhân dân chứ không ai khác là người sáng tạo ra lịch sử, người làm nên lịch sử, người viết nên những trang sử dân tộc từ xưa đến nay và muôn đời về sau.

_______________

Tài liệu tham khảo:

- Câu đố, tục ngữ, ca dao Việt Nam - Quế Chi và tập thể tác giả (sưu tầm và tuyển chọn), NXB Thanh Niên, 2005.

- Tục ngữ, ca dao, dân ca Việt Nam - Vũ Ngọc Phan (tái bản lần thứ 15, có sửa chữa và bổ sung), NXB Văn Học, 2007.